Nitrogliserin aşağıdaki formüle sahip kimyasal bir bileşiktir; C3​H5​N3​O9. En çok güçlü bir patlayıcı madde olarak bilinir, ancak aynı zamanda özellikle anjina ve kronik kalp yetmezliği gibi durumların tedavisinde vazodilatör olarak tıbbi uygulamalara da sahiptir.

“Nitrogliserin” terimi iki kelimeden türetilmiştir: nitrat grubunu ifade eden “nitro” NO3​, ve gliserolün diğer adı olan “gliserin” C3H8O3C3​H8​O3​ . Bu nedenle isim, bileşiğin gliserolün nitrat esteri olarak kimyasal yapısını yansıtır.

Nitrogliserin ilk kez 1847’de İtalyan kimyager Ascanio Sobrero tarafından sentezlendi. Sobrero, dinamitin mucidi Alfred Nobel’e de ders veren Théophile-Jules Pelouze’nin öğrencisiydi. Sobrero, patlayıcı yapısından dolayı başlangıçta bileşiği “pirogliserin” olarak adlandırdı.

Nitrogliserinin Farmakodinamiği

Nitrogliserin öncelikle düz kas hücrelerine nitrik oksit (NO) vererek guanilat siklazı aktive eden bir vazodilatör görevi görür. Bu enzim, guanozin trifosfatı (GTP) siklik guanozin monofosfata (cGMP) dönüştürerek kan damarlarındaki düz kas hücrelerinin gevşemesine yol açar. Birincil etki, kalp üzerindeki ön yükü azaltan ve miyokardın oksijen ihtiyacını azaltan venöz dilatasyondur. Aynı zamanda koroner arterler üzerinde genişletici bir etkiye sahiptir ve miyokardiyuma kan akışını iyileştirir.

Nitrogliserinin Farmakokinetiği

• Emilim: Nitrogliserin hızlı emilim için genellikle dilaltı yoluyla alınır. Aynı zamanda transdermal yamalar, oral uzun süreli salınımlı ürünler ve intravenöz olarak da uygulanabilir.
• Dağılım: Vücutta dağılır ancak öncelikli olarak damar düz kaslarını etkiler.
• Metabolizma: Karaciğerde glutatyon S-transferaz enzimi tarafından hızla metabolize edilir.
• Eliminasyon: Metabolik yan ürünler öncelikle idrar yoluyla atılır.

Patlayıcı Kullanımlar

Bir patlayıcı olarak nitrogliserin darbeye, sıcaklığa ve elektrik deşarjına karşı son derece hassastır. Kullanımı daha güvenli hale getirmek için genellikle diğer malzemelerle karıştırılır. Örneğin dinamit, esas olarak diyatomlu toprak gibi stabilize edici bir malzeme içinde emilen nitrogliserindir.

Alfred Nobel nitrogliserinle ilgilenmeye başladı ve onu taşıma ve kullanım için daha istikrarlı ve güvenli hale getirmeye çalıştı. Onun çözümü, 1867’de dinamit oluşturmak için nitrogliserini tortul bir kaya olan diatomlu toprağa absorbe etmekti. Bu, bileşiğin işlenmesini çok daha güvenli hale getirdi ve inşaat ve yıkımda kullanımını yaygınlaştırdı.

Tıbbi Kullanımlar

Tıpta nitrogliserin, kan damarlarını açan (genişleten) bir ilaç olan vazodilatör olarak kullanılır. Kalbe yetersiz kan akışından kaynaklanan anjina pektorisin neden olduğu göğüs ağrısını hafifletmek için yaygın olarak kullanılır. Kan damarlarının, özellikle de damarların duvarlarındaki düz kasları gevşeterek çalışır. Bu, kalpteki yükü azaltır ve kalbin kan pompalamasını kolaylaştırır.

Nitrogliserinin tıpta kaydedilen ilk kullanımı 1878’de İngiliz doktor William Murrell tarafından yapıldı. Murrell, nitrogliserinin anjina semptomlarını hafifletebileceğini keşfetti ve daha sonra çeşitli kalp rahatsızlıklarında vazodilatör olarak kullanılmasına zemin hazırladı.

Endikasyon

• Angina Pektoris: Akut anjina ataklarından kurtulma ve profilaktik yönetim için.
• Perioperatif Hipertansiyon: Cerrahi ortamlarda kan basıncını kontrol etmek için kullanılır.
• Kalp Yetmezliği: Bazen akut vakalarda ön yükü hızlı bir şekilde azaltmak için kullanılır.
• Miyokard İnfarktüsü: Hemodinamiği iyileştirmek için dikkatli kullanılır.

Dozaj

Angina Pektoris
Dil Altı Tabletleri: Gerektiğinde her 5 dakikada bir 0,3-0,6 mg. Üç dozdan sonra semptomlar devam ederse acil tıbbi yardım alın.
Sprey: Dilin altına 1-2 sprey, ayrıca her 5 dakikada bir.
Akut miyokard infarktüsü
İntravenöz (IV) İnfüzyon: Başlangıç dozu 5-10 mcg/dk olup, hastanın yanıtına göre titre edilir.
Dil altı: Anında rahatlama için anjina dozuna göre.
Perioperatif Hipertansiyon
İntravenöz (IV) İnfüzyon: 5-100 mcg/dak, kan basıncına ve klinik cevaba göre titre edilir.
Kalp yetmezliği
İntravenöz (IV) İnfüzyon: Tipik olarak düşük dozda (örn. 10-20 mcg/dak) başlanır ve hemodinamik yanıta göre titre edilir.

Özel Hususlar

• Yaşlı Hastalar: Daha düşük başlangıç dozları gerekebilir.
• Böbrek veya Karaciğer Yetmezliği: Dozaj ayarlamaları gerekli olabilir.
• Tolerans: Sürekli kullanımla gelişebilir; genellikle nitratsız bir aralık önerilir.

Nitrogliserinin Yan Etkileri

Yaygın Yan Etkiler

Baş ağrısı: En sık bildirilen yan etkilerden biri olup, sürekli kullanımla sıklıkla azalır.
Kızarma: Yüz ve boyunda kızarıklık.
Baş dönmesi veya baş dönmesi: Özellikle oturma veya yatma pozisyonundan ayağa kalkıldığında.
Bulantı: Ortaya çıkabilir ancak genellikle hafiftir.
Ortostatik Hipotansiyon: Ayağa kalkıldığında kan basıncının düşmesi.

Daha Az Yaygın Yan Etkiler

Zayıflık: Genel yorgunluk veya yorgunluk hissi.
Çarpıntı: Hızlı, güçlü veya düzensiz kalp atışı hissi.
Artan Kalp Hızı: Özellikle yüksek dozlarda.

Komplikasyonlar

Tolerans: Uzun süreli kullanımda nitrogliserinin etkinliği azalabilir ve aynı etki için daha yüksek dozlar gerekebilir.
Hipotansiyon: Kan basıncının aşırı düşmesi.
Refleks Taşikardi: Kan basıncındaki düşüşe karşı telafi edici bir yanıt olarak hızlı kalp atış hızı.
Alerjik Reaksiyonlar: Nadir de olsa bazı kişilerde nitrogliserine karşı alerjik reaksiyon görülebilir.

Kontrendikasyonlar: Şiddetli hipotansiyona neden olabileceğinden sildenafil (Viagra) gibi erektil disfonksiyona yönelik ilaçlarla birlikte kullanılmamalıdır.

Emniyet

Uçuculuğu nedeniyle nitrogliserin saf haliyle çok dikkatli kullanılmalıdır. Genellikle yüksek oranda seyreltilmiş bir biçimde saklanır veya daha stabil hale getirmek için diğer malzemelerle karıştırılır.

Kaynak:

1. Meyer, R. A. (1987). Chemistry of Hazardous Materials. Prentice-Hall.
2. Brunton, L., Chabner, B., & Knollman, B. (2011). Goodman & Gilman’s The Pharmacological Basis of Therapeutics. McGraw-Hill.
3. Fung, H. L., & Bauer, J. A. (2001). Mechanism of nitroglycerin action and tolerance: is this 130-year-old mystery solved? Annual Review of Pharmacology and Toxicology, 41(1), 789-813.
4. Lüscher, T. F., & Noll, G. (1994). The pathogenesis and treatment of coronary artery disease and the role of endothelin-1. European heart journal, 15(Supplement D), 62-75.
5. Thadani, U., & Rodgers, T. (2006). Side effects of using nitrates to treat angina. Expert Opinion on Drug Safety, 5(5), 667-674.
6. Hongo, M., Kumazaki, S., Aikawa, T., & Fujino, T. (2015). Nitrate and Nicorandil Therapy for Acute Heart Failure. Cardiovascular Drugs and Therapy, 29(6), 535-540.
7. Moe, G. W., Ezekowitz, J. A., O’Meara, E., Lepage, S., Howlett, J. G., Fremes, S., … & Ashton, T. (2015). The 2014 Canadian Cardiovascular Society Heart Failure Management Guidelines Focus Update: anemia, biomarkers, and recent therapeutic trial implications. The Canadian Journal of Cardiology, 31(1), 3-16.
8. Amsterdam, E. A., Wenger, N. K., Brindis, R. G., Casey, D. E., Ganiats, T. G., Holmes, D. R., … & Zidar, J. P. (2014). 2014 AHA/ACC guideline for the management of patients with non-ST-elevation acute coronary syndromes: a report of the American College of Cardiology/American Heart Association Task Force on Practice Guidelines. Journal of the American College of Cardiology, 64(24), e139-e228.