Aşırı bağımlılık yaratıcı potansiyele sahip bir madde, kimyasal olarak fentenil amin olarak adlandılır. Tam sistematik adı ise (IUPAC); (S)-N-methyl-1-phenylpropan-2-amine.

Tarih

Metamfetamin ilk olarak 1893 yılında Japon kimyager Nagai Nagayoshi tarafından yüzyıllardır kullanılan doğal bir uyarıcı ve ilaç olan efedrinden sentezlendi. Başlangıçta astım ve narkolepsi gibi çeşitli rahatsızlıkları tedavi etmek için kullanıldı ve hatta II. Dünya Savaşı sırasında performansı artırmak için askerlere bile verildi. Kötüye kullanımı 20. yüzyılın ortalarında ortaya çıktı ve üretimi ve dağıtımı üzerinde sıkı kontrollere yol açtı.

“Metamfetamin” adı kimyasal yapısından türetilmiştir: N-metil-alfa-metilfenetilamin. Genellikle halk dilinde “meth”, “kristal”, “kristal meth” ve diğer sokak adları olarak bilinir.

Kimya

Metamfetamin, psikoaktif maddelerin fenetilamin ve amfetamin sınıflarına ait güçlü bir merkezi sinir sistemi uyarıcısıdır. Kimyasal formülü C10H15N’dir. Kiral bir molekül olarak bulunur ve genellikle daha fazla psikoaktif özelliğe sahip olan D-izomeri olarak bulunur.

Yapısal Farklılıklar

Metamfetamin

Kimyasal Formül: C10H15N
Fonksiyonel Gruplar: Amin ve metil
Sınıf: Amfetamin
Stereoizomerler: Mevcut (D- ve L- formları)

Efedrin

Kimyasal Formül: C10H15NO
Fonksiyonel Gruplar: Amin, alkol ve metil
Sınıf: Fenetilamin
Stereoizomerler: Mevcut ((R)-(-)-efedrin ve (S)-(+)-efedrin)

Etki Mekanizması Farklılıkları

Metamfetamin

• Monoamin Salınımı: Dopamin, norepinefrin ve daha az oranda serotonin salınımını destekler.
• Geri Alım İnhibisyonu: İlgili taşıyıcılarını inhibe ederek bu nörotransmiterlerin geri alımını engeller.
• Vesiküler Salım: Vesiküler depolamayı ve nörotransmiterlerin salınımını değiştirir.
• Nörotoksisite: Dopaminerjik ve serotonerjik nöronlar üzerinde uzun vadeli nörotoksik etki potansiyeli.

Efedrin

Adrenerjik Reseptör Aktivasyonu: Doğrudan alfa ve beta-adrenerjik reseptörlere etki eder.
Monoamin Salınımı: Sempatik nöronlardan norepinefrin salınımını arttırır.
Bronkodilatasyon: Özellikle solunum yollarının açılmasında etkilidir, solunum rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılır.
Daha Düşük Nörotoksisite: Metamfetamine kıyasla daha düşük nörotoksisite potansiyeli.

Özetle, her iki madde de adrenerjik ve dopaminerjik sistemlerle etkileşime girerken, metamfetamin öncelikle nörotransmitter salınımını teşvik ederek ve bunların geri alımını bloke ederek etki eder. Öte yandan efedrin, hem reseptör aktivasyonunu hem de nörotransmitter salınımını içeren, daha az nörotoksisite potansiyeli olan, daha dengeli bir doğrudan ve dolaylı etki mekanizmasına sahiptir.

Farmakodinamik

Metamfetamin, etkilerini öncelikle beyindeki dopamin salınımını artırarak yoğun zevk veya ödül duygularına yol açarak gösterir. Ancak bu aynı zamanda nörotoksisiteye de yol açarak dopaminerjik nöronlarda uzun vadeli hasara neden olur. Ek olarak metamfetamin, norepinefrin ve serotonin dahil olmak üzere diğer nörotransmiter sistemlerini de etkiler.

Dopamin Çağlayanı

• Geri Alımın İnhibisyonu: Metamfetamin, dopamin taşıyıcısını (DAT) inhibe ederek dopaminin geri alımını engeller.
• Artan Salınım: Ayrıca DAT’ın etkisini tersine çevirerek sinaptik yarığa dopamin salınımında artışa yol açar.
• Vesiküler Depolamanın İnhibisyonu: Metamfetamin, veziküler monoamin taşıyıcı-2’yi (VMAT-2) hedefleyerek veziküler depolamayı bozar ve daha fazla dopaminin salınmasına neden olur.
• Metabolizmayı Engelleme: Metamfetaminin, dopaminin parçalanmasından sorumlu olan monoamin oksidaz (MAO) üzerinde bazı önleyici etkileri vardır.

Dopamin Çağlayanının Sonuçları

Sinaptik dopamindeki büyük artış, metamfetamin kullanımının karakteristik etkileri olan yüksek mutluluk, uyanıklık ve enerji duygularına yol açar. Ancak bu aynı zamanda dopaminerjik sistemlerde uzun vadeli eksikliklere yol açan nörotoksisiteyle de ilişkilidir.

Metamfetaminin ayrıca norepinefrin ve serotonin gibi diğer nörotransmiter sistemleri üzerinde de etkileri vardır ve uyarıcı, anorektik ve sempatomimetik etkilerine katkıda bulunur.

Uzun Vadeli Sonuçlar
Metamfetaminin uzun süreli kullanımı, dopamin reseptörlerinin aşağı regülasyonuna yol açarak anhedoniye (zevk hissedememe), bilişsel eksikliklere ve motor fonksiyon bozukluğuna yol açabilir.

Farmakokinetik

Metamfetamin yutulduktan sonra hızla kan dolaşımına karışır ve kan-beyin bariyerini kolaylıkla geçer. İnsanlarda yaklaşık 9-12 saatlik bir yarı ömre sahiptir ve karaciğer tarafından metabolize edilir. Çoğunlukla değişmeden veya metaboliti amfetamin olarak idrarla atılır.

Metamfetamin Kullanımının Klinik Özellikleri

Akut Etkiler

• Psikolojik: Coşku, artan enerji, hiperaktivite ve uyanıklık.
• Fiziksel: Artan kalp atış hızı, yüksek kan basıncı, hipertermi (artan vücut ısısı) ve göz bebeklerinin genişlemesi.

Kronik Etkiler

• Bilişsel: Hafıza kaybı, dikkat eksikliği ve zayıf karar verme.
• Psikolojik: Anksiyete, depresyon ve psikoz.
• Fiziksel: Kilo kaybı, diş sorunları (“meth ağzı”), cilt yaraları ve kardiyovasküler problemler.

Bağımlılık ve Çekilme

Bağımlılık: Dopamin sistemi üzerindeki etkisi nedeniyle yüksek bağımlılık potansiyeli.
Çekilme: Yorgunluk, depresyon ve iştah artışı.

Toksikoloji

Akut Toksisite

• Kardiyovasküler: Taşikardi, hipertansiyon ve potansiyel miyokard enfarktüsü.
• Nörolojik: Nöbetler ve olası felç.
• Hipertermi: Hayatı tehdit edebilecek derecede yüksek vücut ısısı.

Kronik Toksisite

• Nörotoksisite: Dopaminerjik nöronlarda uzun süreli hasar.
• Kardiyotoksisite: Artan kalp hastalıkları riski.
• Hepatotoksisite: Yüksek dozda alındığında potansiyel karaciğer hasarı.

Yönetmek

• Dekontaminasyon: Aktif kömür, hızlı emilim nedeniyle genellikle etkili değildir.
• Semptomatik Tedavi: Ajitasyon için benzodiazepinler ve psikoz için antipsikotikler.
• Destekleyici Bakım: Sıvı resüsitasyonu ve sıcaklık kontrolü.

Kaynak:

1. Anggard, E., Gunne, L. M., Homstrand, A., et al. “Pharmacokinetics of Amphetamine and Derivatives”. Clin Pharmacokinet. 1973; 4:148–158, link.
2. Fleckenstein, Annette E., et al. “New insights into the mechanism of action of amphetamines.” Annual review of pharmacology and toxicology 47 (2007): 681-698, link.
3. Nagai, N. “Uber Ephetamin der chinesischen Zauberpflanze Ma-Huang.” Archiv der Pharmazie 273 (1893): 338, link.
4. National Institute on Drug Abuse (NIDA). “What is Methamphetamine?” NIDA, July 2021, link.
5. Sulzer, D., et al. “Mechanisms of neurotransmitter release by amphetamines: a review.” Progress in neurobiology 75.6 (2005): 406-433, link.
6. Fleckenstein, Annette E., et al. “New insights into the mechanism of action of amphetamines.” Annual review of pharmacology and toxicology 47 (2007): 681-698, link.
7. Kish, Stephen J., et al. “Decreased cerebral cortical serotonin transporter binding in ecstasy users: a positron emission tomography/[11C]DASB and structural brain imaging study.” Brain 131.6 (2008): 1779-1797, link.